THỰC TRẠNG VỀ DU LỊCH SINH THÁI BẢN LÁC MAI CHÂU, HÒA BÌNH

 Địa bàn nghiên cứu

1. Khái quát về Bản Lác, Mai Châu, Hòa Bình

            Bản Lác nằm trên địa phận xã Chiềng Châu, huyện Mai Châu, tỉnh Hoà Bình. Bản Lác cách trung tâm xã Chiềng Châu 15 km và cách phố Vãng (nay là thị trấn Mai Châu) 2 km, có địa hình thuận lợi cho đi lại khi ở sát hai tuyến đường lớn là quốc lộ 6 và quốc lộ 15. Bản Lác có diện tích đất tự nhiên 429 ha, đất canh tác 33,9 ha, trong đó đất trồng lúa 24,1 ha, còn lại là đất trồng cây mầu, bản làng sinh sống và đất chuyên dụng khác. Địa phận Bản Lác được chia thành 2 bản nhỏ là Bản Lác 1 và Lác 2, trong đó Lác 1 là trung tâm du lịch của bản, địa điểm nổi tiếng thu hút khách du lịch. Trong nghiên cứu này, địa bàn nghiên cứu sẽ tập trung chủ yếu vào đánh giá phát triển du lịch bền vững tại khu vực bản Lác 1.

            Khí hậu ở Bản Lác chịu ảnh hưởng của chế độ gió mùa tây bắc, chia thành hai mùa: mùa mưa và mùa khô, biên độ trong ngày cao, có ngày rét, sương muối hoặc mưa phùn giá rét. Hệ sinh thái rừng tự nhiên ở đây hầu như đã cạn kiệt, chỉ còn rừng trồng và những vạt nương định canh đem đến cho du khách thấy nét đẹp khác của tự nhiên đã bị chinh phục ở nơi đây.

            Bản là nơi sinh sống của người dân tộc Thái trắng có nguồn gốc từ đông nam Trung Quốc với 5 dòng họ: họ Hà, Lò, Vì, Mác và Lộc, một tỷ lệ rất nhỏ người trong bản thuộc dân tộc Mông, Mường và Kinh. Theo tiếng của địa phương, Bản Lác được gọi là Bản Lạc, nghĩa là nơi hội tụ của những người Thái làm nghề buôn bán, hoặc đi tha phương cầu thực, gặp miền đất lành nên ở lại sinh sống và làm ăn. Bản Lác đã có tuổi đời trên 700 năm, đến nay đã có trên 100 hộ dân, trước đây dân bản chỉ sống dựa vào nghề trồng lúa, làm nương và dệt thổ cẩm. Sau này, nhờ có vị trí tự nhiên thuận lợi và nền văn hóa đặc trưng, Bản Lác trở thành một điểm du lịch nổi tiếng và hấp dẫn du khách. Năm 1993, UBND huyện Mai Châu chính thức đề nghị tỉnh Hòa Bình cho phép khách du lịch nghỉ qua đêm trong bản.

            Mô hình kinh tế ở bản Lác là hợp tác nông-lâm nghiệp chăn nuôi và dịch vụ (trong đó nổi lên là dịch vụ du lịch). Trên cơ sở đó vận hành theo phương thức khoán gọn đến từng hộ gia đình, điều tiết sản xuất, phân phối nhằm mục đích nâng cao mức sống của nhân dân, đảm bảo cân đối giữa lợi ích của người lao động và lợi ích tập thể, nhờ đó kinh tế hộ gia đình tại bản ngày càng được nâng cao. Năm 2013 thu nhập bình quân của người dân đã tăng lên mức 2,5 triệu đồng/người/tháng. Bên cạnh dịch vụ du lịch, một số hộ trồng dâu, nuôi tằm, hàng năm thu bình quân 1,5 tấn kén, đồng thời trồng bông làm nguyên liệu để dệt thổ cẩm, hàng năm tiêu thụ 100.000 mét vải cho khách du lịch và bán ra thị trường. Ngoài ra, người dân trong bản còn sản xuất một số sản phẩm nông nghiệp khác như: chăn nuôi gia súc, gia cầm, thả cá, trồng nấm…. Đặc biệt từ nhiều năm nay, học tập các hộ đi đầu làm du lịch hiện nay số đông các hộ gia đình đã đăng ký kinh doanh du lịch, làm thêm nhà nghỉ, mua sắm thêm các tiện nghi tốt hơn để phục vụ khách du lịch nghỉ ngơi, ăn uống, bán quà lưu niệm, hàng thổ cẩm, mỹ nghệ... tạo nguồn thu đáng kể, góp phần nâng cao mức sống của nhân dân.

2. Thực trạng phát triển du lịch cộng đồng tại Bản Lác

            Vào những năm 1980, Bản Lác bắt đầu đón nhận khách du lịch, trong đó chủ yếu là từ khối Xô Viết, Đông Âu, sau đó vào những năm 1990 là khách du lịch phương Tây. Năm 1995, bản chính thức được cấp phép kinh doanh nhà nghỉ và trong vòng 20 năm kể từ khi bắt đầu làm du lịch Bản Lác đã khẳng định là một trong những địa điểm du lịch trọng điểm của tỉnh Hòa Bình.

            Về lượng khách và doanh thu

            Tính trong năm 2015 Bản Lác thu hút hơn 380.000 lượt khách trong nước và quốc tế với nguồn thu từ các hoạt động du lịch ước tính trên 60 tỷ đồng, tỷ lệ khách du lịch so với năm 2014 tăng tới 25%.

            Cơ sở vật chất kỹ thuật

            Cơ sở lưu trú: Cả Bản có 112  hộ dân với trên 60 hộ đăng ký dịch vụ homestay. Tất cả các hộ đều được trang bị đầy đủ các hạ tầng thiết yếu phục vụ du lịch như điện, nước sạch, truyền hình, internet…. Giá nhà nghỉ trung bình khoảng 40.000 đồng/người/đêm.

            Cơ sở ăn uống: Ở bản có 4 nhà hàng với số lượng 4-5 nhân viên/1 nhà hàng giá dịch vụ trung bình từ 80 - 100.000 đồng/người/bữa. Ngoài ra hầu hết các gia đình làm homestay đều cụng cấp dịch vụ ăn uống tại gia với giá 100.000 đồng/người/bữa.

            Các điểm tham quan, dịch vụ vui chơi giải trí khác: hệ thống các điểm tham quan đã được quan tâm đầu tư xây dựng, nhưng chưa đáp ứng được nhu cầu của khách du lịch. Các hoạt động chính của du khách là dựa vào cảnh quan thiên nhiên như: đi bộ dạo phố, ngắm đồi núi, tham quan gian hàng, và tìm hiểu các nét văn hóa dân tộc.

            Phương tiện vận chuyển, đưa đón khách: Ở bản có trên 20 xe điện từ 7-10 chỗ chở du khách đi vòng quanh các bản trong khu vực để tham quan. Ngoài ra còn có dịch vụ cho thuê xe đạp với khoảng 200 chiếc.

            Nhìn chung với cơ sở vật chất hiện tại là đủ điều kiện phát triển về lượng của du khách, từng bước đáp ứng các ăn nghỉ, vui chơi giải trí cao hơn.

Bảng 1.1: Sự tham gia vào hoạt động du lịch ở Bản

STT	Loại hình	Tỷ lệ hộ tham gia
1	Sản xuất và bán hàng thổ cẩm	80%
2	Dịch vụ nhà nghỉ Homestay	60%
3	Dịch vụ nhà hàng	5%
4	Dịch vụ tham quan và hướng dẫn	20%

(Điều tra thực địa năm 2017)

            Kinh doanh lữ hành

            Người dân hầu như chịu trách nhiệm chính về các hoạt động trong bản Lác, các công ty du lịch ở Hà Nội chỉ đảm nhiệm việc vận chuyển khách đến và đi từ bản. Đối với khách nước ngoài các công ty sẽ cùng chia sẻ việc cung cấp hướng dẫn viên nói tiếng Anh. Trong bản cử ra một người chịu trách nhiệm kiểm tra số khách đến và đi. Cộng đồng sẽ chịu trách nhiệm trả lương cho nhân viên này.

            Các dự án đầu tư

            Từ những năm cuối thế kỷ 20, hầu hết phụ nữ trong bản đã từ bỏ các hoạt động dệt vì họ quá bận rộn với việc đồng áng, mặt khác giá bán của các sản phẩm thổ cẩm không đủ bù đắp chi phí lao động họ bỏ ra. Năm 2002, huyện Mai Châu được dự án xây dựng cơ sở làng nghề đầu tư nhằm tạo cơ sở ban đầu cho phát triển du lịch làng nghề, nhờ đó hoạt động dệt vải thổ cẩm được khôi phục ở Chiềng Châu. Tuy nhiên, do đồng bào ở đây không trồng bông, trồng dâu để dệt vải nữa, nên những tấm vải thổ cẩm truyền thống của các dân tộc Mai Châu lại được dệt từ những sợi tổng hợp qua xử lý mang từ dưới xuôi lên. Đây chính là nguyên nhân làm cho dệt thổ cẩm ở Mai Châu trở nên mai một, không giữ được sự tinh tuý như vốn có. Sản phẩm làm ra nhiều nhưng du khách không thích.

            Nhắm tới mục tiêu là thúc đẩy người dân sản xuất ra các đồ lưu niệm để phục vụ khách du lịch đến thăm bản Lác, từ năm 2009 tổ chức JICA đã hỗ trợ đầu tư cho bà con trồng dâu và trồng bông làm vải thổ cẩm và vải tơ tằm. với 35 thành viên được thành lập. JICA đã tài trợ HTX Dệt thổ cẩm Chiềng Châu nhiều máy may công nghiệp, tổ chức các lớp tập huấn kỹ năng dệt thổ cẩm cho bà con, phục dựng bí quyết nhuộm màu cổ truyền từ các loại lá cây, thiết kế tìm tòi đa dạng mẫu mã sản phẩm phù hợp với thị hiếu du khách, liên kết giữa các HTX trong khuôn khổ dự án hỗ trợ về mặt mua nguyên liệu thô và bán sản phẩm. Các khóa đào tạo may và thêu đã được triển khai tại HTX với nhiều nội dung: may cơ bản, cải tiến thêu, nâng cao hoàn thiện sản phẩm, thêu theo các mẫu truyền thống, học về phối màu.

3. Văn hóa người Thái ở Bản Lác

            Người ở Bản lác chủ yếu là người Thái, các dân tộc khác như Mường, Kinh… chỉ có vài người, chuyển đến sinh sống dưới hình thức dâu rể. Văn hóa người Thái vẫn được bảo tồn và có chút giao thoa với văn hóa các dân tộc khác.

            Người Thái nói các thứ tiếng thuộc nhóm ngôn ngữ gốc Thái của hệ ngôn ngữ Thái – Kadai. Trong nhóm này có tiếng Thái của người Thái (Thái Lan), tiếng Lào của người Lào, tiếng Shan ở Myanmar và tiếng Choang ở miền nam Trung Quốc. Tại Việt Nam, 8 sắc tộc ít người gồm Bố Y, Giáy, Lào, Lự, Nùng, Sán Chay, Tày, Thái được xếp vào nhóm ngôn ngữ Thái. Hiện tại ngôn ngữ Thái vẫn được dùng để giao tiếp giữa những người dân trong bản. Trẻ con sinh ra được bố mẹ dạy nói tiếng Thái và tiếng Kinh song song, tỷ lệ người Thái biết nói tiếng Thái ở bản là 100%, tuy nhiên số lượng người viết được chữ là không nhiều.

            Về văn hóa ứng xử, xã hội người Thái là xã hội phù quyền, đề cao vai trò của người đàn ông trong gia đình và ngoài xã hội. Hôn nhân do trai gái tự nguyện. Rất mến khách và có tính cộng đồng cao.

            Về đời sống văn hóa, người Thái vẫn duy trì cuộc sống gắn với nhà sàn, có xây dựng nhà bê tông nhưng xây thấp và nằm sâu bên trong nhà để ít ảnh hưởng đến cảnh quan truyền thống. Trang phục của phụ nữ Thái trắng gồm áo sửa cỏm và váy đen bó sát người cùng với chiếc khăn piêu tạo nên vẻ thanh nhã, duyên dáng của người phụ nữ Thái. Trang phục truyền thống giờ không còn được mặc nhiều nhưng vẫn không thể thiếu trong các dịp lễ tết, các buổi biểu diễn văn nghệ truyền thống. Ở bản có thể dễ dàng nhìn thấy hình ảnh những người phụ nữ ngồi bên khung cửi lớn dệt vải. Các cô gái Thái trước khi về nhà chồng phải biết dệt thổ cẩm và thêu thùa. Bằng chứng là trước khi về làm dâu họ phải tự tay làm tặng bố mẹ chồng một bộ chăn đệm, trong đó có một chiếc khăn Piêu tặng mẹ chồng. Chính bởi vậy mà người Thái coi thổ cẩm là đời sống vật chất và tinh thần của mình. 

            Về ẩm thực, người Thái có nhiều kỹ thuật chế biến món ăn độc đáo hấp dẫn du khách, có thể kể đến như: cơm lam, xôi nếp Mai Châu, nhộng ong rừng rang măng chua, rượu cần, thịt ướp chua, cá suối nướng…

            Các lễ hội lớn của người Thái tại Bản Lác là Xên Bản Xên Mường, Chả Chiêng tết Cơm Mới vẫn được tổ chức hàng năm và thu hút lượng lớn khách du lịch khi tổ chức. Trong các lễ hội người dân các dân tộc không chỉ người Thái biểu diễn các bài hát, điệu múa truyền thống của dân tộc mình, các trò chơi được tổ chức cho cả người dân và khách du lịch cũng có thể tham gia.

4. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng

- Nghiên cứu tại bàn (Desk Study): Phương pháp này được sử dụng để thực hiện tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài, tìm kiếm thông tin về địa bàn nghiên cứu, tìm hiểu kỹ thuật phân tích, thảo luận vấn đề nghiên cứu và trình bày báo cáo nghiên cứu.

- Nghiên cứu định tính:

+ Tham vấn chuyên gia: Đây là phương pháp đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện đề tài, được thực hiện trong nhiều công đoạn bao gồm tham vấn lựa chọn phương pháp nghiên cứu, xây dựng bộ tiêu chí đánh giá và thực hiện thu thập đánh giá của chuyên gia đối với mức độ quan trọng của các tiêu chí.

+ Phỏng vấn sâu: Phương pháp này được thực hiện đối với người đứng đầu cộng đồng địa phương (trưởng bản) và người dân nhằm phát hiện các yếu tố đặc trưng, tìm hiểu sâu các vấn đề trong phát triển du lịch tại địa phương, đặc biệt là các yếu tố về văn hóa. Từ đó, nhóm nghiên cứu tiến hành xem xét, điều chỉnh bộ tiêu chí đánh giá và bản khảo sát.

- Nghiên cứu định lượng được thực hiện bằng việc điều tra khảo sát một mẫu đại diện trong phạm vi không gian nghiên cứu thông qua một bảng hỏi trên cơ sở bộ tiêu chí đa cấp đã được xây dựng, bao gồm các biến thang đo đo lường để thu thập kết quả đánh giá từ phía người dân địa phương. Một phiếu khảo sát khác được thực hiện đối với các chuyên gia có kinh nghiệm chuyên sâu trong lĩnh vực phát triển bền vững, phát triển du lịch tại đại bàn nghiên cứu cũng dựa trên bộ tiêu chí ban đầu. Trên cơ sở bộ tiêu chí đó, kỹ thuật xử lý định lượng được sử dụng để xác định trọng số cho từng tiêu chí, xác định mức độ quan trọng và đóng góp của chúng vào mục tiêu phát triển du lịch bền vững. Kết quả từ hai lần thu thập và phân tích dữ liệu rút ra mức độ bền vững của phát triển du lịch bản Lác được thể hiện ở một điểm số duy nhất (được gọi là điểm bền vững) dựa trên một thang đánh giá tiêu chuẩn.

- Công cụ phân tích:

+ Phần mềm hỗ trợ: IBM SPSS Statistics 23 và Expert Choice v11

+ Kỹ thuật phân tích: Kiểm định độ tin cậy của các tiêu chí Cronbach’s Alpha, Thống kê mô tả, kỹ thuật đánh giá trọng số bằng phương pháp phân tích thứ bậc AHP.

            Quá trình và các bước thực hiện nghiên cứu được trình bày chi tiết ở các phần sau.